Những mẹo để có được một lời khen đúng cách, tăng hiệu quả đối với trẻ

Khen ngợi trẻ - một điều bố mẹ đã quá quen thuộc và trở thành một phần trong việc giáo dục, nuôi dạy trẻ nhưng khen như thế nào là đúng cách? Khen như thế nào để có hiệu quả thì có lẽ là điều không nhiều bố mẹ biết được. Dưới đây là một số mẹo giúp bố mẹ đưa ra được những "lời khen" lợi hại.

1. Sự khen ngợi phải được đặt trong mối quan hệ với đặc điểm văn hoá gia đình/lớp học và nét riêng biệt của từng đứa trẻ.

Nhiều khi lời khen không mang nhiều tác dụng như bố mẹ nghĩ hay thậm chí là nó tạo nên những tác động tiêu cực đến sự phát triển của trẻ. Nên quan trọng hơn hết là cần đưa ra một "lời khen" đúng đắn - đúng thời điểm- đúng cách.
Việc tạo nên "lời khen" cũng không đơn giản như bố mẹ nghĩ, nó cũng chịu tác động bởi các yếu tố jung quanh đặc biệt là yếu tố văn hoá. Một nghiên cứu của Shui-fong Lam và cộng sự tại The University of Hong Kong đã cho thấy: “... Mặc dù có ý định tốt, nhưng khen ngợi nỗ lực có thể đóng vai trò là một nhân tố có khả năng gần như không tạo ra tác dụng đối với những người tin vào mối quan hệ nghịch giữa nỗ lực và khả năng. Niềm tin này có thể gây bất lợi cho trẻ em Trung Quốc - những người lớn lên trong một nền văn hoá chú trọng đến nỗ lực. Các nghiên cứu trước đây (ví dụ, Stevenson & Stigler, 1992) đã chỉ ra rằng cha mẹ và trẻ em Trung Quốc đánh giá thành tích học tập dựa trên nỗ lực . Nếu nỗ lực cao ngụ ý khả năng thấp, khen ngợi nỗ lực đặc biệt có hại cho trẻ em Trung Quốc. Hong (2001) đã lập luận rằng sự thừa nhận nỗ lực có thể không phải là một lời chúc cho trẻ em Trung Quốc nếu họ tin vào quy luật đảo ngược của mối quan hệ khả năng-nỗ lực.

Ví dụ này đã cho chúng ta thấy rằng: Sự áp dụng bất kỳ một phương pháp nào đó đều phải tính đến yếu tố môi trường văn hoá của cộng đồng nơi trẻ đang sinh sống, những giá trị văn hoá mà chúng tiếp nhận. Chúng ta rất khó để lật lại những giá trị nghịch đảo với niềm tin văn hoá, thay vào đó sự linh hoạt lúc này được đề cao và cho là yếu tố quan trọng để áp dụng kỹ thuật Khen thưởng với trẻ.

Ngoài ra, chúng ta cũng cần phải tính đến cá tính riêng biệt của từng em bé: Có những em bé rất thích được khen ngợi bằng cách ghi nhận kết quả trước rồi mới phân tích quá trình; hoặc ngược lại. Nếu chúng ta không nắm rõ nét riêng biệt này, quá trình khen ngợi có thể bị kém hiệu quả. Bố mẹ nên nắm rõ tính cách, suy nghĩ của trẻ để đưa ra được cách khen ngợi phù hợp.

Cùng với đó là một mối quan tâm tới từ phía phụ huynh và giáo viên như: Liệu có nên để một người với tính cách nóng nảy hoặc Khí chất yếu thực hiện công tác khen thưởng trẻ? Sự phân công như thế nào là hợp lý cho các bố mẹ và giáo viên trong quá trình khen thưởng trẻ? Điều này cũng đặc biệt quan trọng mà bố mẹ, thầy cô nên lưu tâm.

2. Đa dạng hoạt động khen ngợi về thời gian – cách thức.

Nhà tâm lý học B. Skinner đã chỉ ra rằng: Nếu một đứa trẻ được khen mỗi lần nó nói cảm ơn, thì lời khen chẳng mấy chốc mất đi giá trị. Trong cả 2 trường hợp, hành vi yếu đi theo thời gian và biến mất. Những phát hiện từ thí nghiệm với động vật dẫn B.Skinner tới 4 loại sơ đồ củng cố hành vi, dùng câu please làm ví dụ có thể thấy rằng:

* Khen thưởng liên tục: Khen mỗi lần trẻ nói Please
- Hiệu quả: Thấp/vừa

* Khen theo tỷ lệ cố định: Khen cố định ở lần thứ 4 và 6
- Hiệu quả: Thấp/vừa

* Khen theo quãng cố định: Khen mỗi khi trẻ nói Please theo 1 thời gian cố định ( 10 phút )
- Hiệu quả: Thấp/vừa

* Khen ngẫu nhiên: Khen không theo mẫu nào cả: Ví dụ, hôm nay khen ở lần thứ 3 trẻ nói Please, ngày mai khen ở lần thứ 6….
- Hiệu quả: Vừa/cao.

( Trích “Những lý thuyết học tập của trẻ em” )

Đó là một số tài liệu mà chúng tôi sưu tầm được để bố mẹ có thể hiểu rõ sai lầm này và tránh. Và từ những mô hình trên, bố mẹ có thể thấy rằng một khi hành vi được thiết lập, tưởng thưởng được ban theo một sơ đồ cách quãng và thay đổi có hiệu quả cao nhất. Củng cố liên tục có thể dùng ở đầu quá trình, củng cố cách quãng và thay đổi có tác dụng lâu dài lên hành vi.

Tiếp đó sự khen thưởng cần được đa dạng về cách thức sử dụng kỹ thuật khen ngợi dựa vào việc có thể tráo đổi vị trí thứ tự của mô hình khen thưởng; sử dụng các mẫu câu khác nhau cho từng lần khen thưởng; thay đổi hoạt động , lĩnh vực mà trẻ nhận được sự khen thưởng; thay đổi phần quà (nếu có) mà trẻ nhận được; thay đổi người giữ nhiệm vụ khen thưởng trẻ….. Việc linh hoạt các mẫu câu khen thưởng sẽ khiến trẻ cảm thấy không bị nhàm chán, luôn mới mẻ, điều này tạo nên tác động tốt hơn đối với trẻ.

Hy vọng, qua bài viết này bố mẹ, thầy cô sẽ hiểu rõ hơn về tác động cũng như ý nghĩa của lời khen và có được những lời khen "lợi hại".

Xem thêm

Nuôi dạy con sai cách từ chính những sai lầm khi khen ngợi trẻ

Khen ngợi trẻ được nhiều bố mẹ coi là  một trong những vũ khí lợi hại và sử dụng phổ biến trong quá trình nuôi dạy trẻ. Nhưng bố mẹ lại không hề hay biết những hậu quả mà "vũ khí" này gây ra mà luôn cho rằng nó vô hại và sử dụng một cách tự do, tuỳ tiện.
Nhiều nghiên cứu còn chỉ ra rằng, những lời khen ngợi không đúng cách còn ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển sau này của trẻ. Dưới đây là hai sai lầm khi khen ngợi trẻ thường gặp ở bố mẹ.

1. Sự khen thưởng mang đầy tính mơ hồ, không rõ ràng.

Thầy cô, bố mẹ nên nhớ rằng, đối tượng chúng ta thực hiện hành vi Khen thưởng là trẻ em, nhất là đối với học sinh Mầm non trong độ tuổi từ 2 – 6, năng lực đồng cảm và thấu hiểu, cũng như trí tuệ cảm xúc của trẻ là chưa hoàn thiện hay có những va chạm, kinh nghiệm cuộc sống để có thể nhìn từ những ánh mắt – biểu cảm khuôn mặt của thầy cô, bố mẹ mà đoán ra rằng ta đang khen ngợi trẻ hay ghi nhận trẻ; muốn giúp đỡ trẻ hay kỷ luật trẻ. Những hành động không rõ ràng này từ phía phụ huynh và giáo viên sẽ chỉ làm cho con trở nên hoang mang và đặt con vào trạng thái nghi ngờ, thiếu sự tin tưởng. Ở mức độ khác thì trẻ còn không thèm bận tâm về biểu cảm đó của bố mẹ như vậy thì sự khen ngợi không còn mang lại ý nghĩa gì cả!

Đối với sự đơn thuần của trẻ nhỏ, trẻ sẽ trực tiếp tiếp nhận thông tin nhanh nhất qua lời nói. Vì vậy, mặc dù bố mẹ có ôm trẻ hằng ngày nhưng không một lần nói yêu con thì cũng thật khó khăn để con có thể cảm nhận điều đó một cách chính xác. Ngược lại, nếu bố mẹ nói cho trẻ biết điều đó cộng thêm những hành động thân thiết chắc chắn trẻ sẽ cảm thấy vô cùng hạnh phúc và biết được rằng bố mẹ yêu mình nhiều đến mức nào. Vì vậy, bố mẹ không thể trách một em bé rằng: Tại sao Mẹ yêu con mà con không yêu mẹ? Trong khi bố mẹ hàng ngày không hề nói với Con một câu thể hiện rằng chúng ta yêu trẻ như thế nào.

Ánh mắt, nụ cười thôi là không đủ để truyền tải thông điệp giữa người lớn với trẻ. Vì vậy sự khen ngợi phải được thể hiện ra bằng lời nói kết hợp với kế hoạch hành động cụ thể.

2. Khen ngợi tập trung vào quá trình thực hiện hành động.

"Lời khen" thường được xây dựng qua một quy trình từ ghi nhận hành động – Phân tích cách thực hiện – Tán dương sự phát triển, tăng trưởng – Lập kế hoạch cho tương lai. Và thông thường, lời khen được tạo dựng từ quy trình hoàn chỉnh như vậy mới mang được hiệu quả cao nhất. Tuy vậy, bố mẹ thường bỏ đi bước "phân tích cách hành động" mà khen trẻ một cách chung chung. Điều này lặp lại gần giống sai lầm ở phía trên. Việc khen ngợi trẻ như vậy sẽ khiến trẻ cảm thấy hoang mang, hay hiểu lầm.

Bố mẹ nên biết rằng trong hành động của trẻ luôn có những điểm đúng và sai, bố mẹ cần phân tích cả quá trình để đưa ra những điểm đó cho trẻ hay giúp trẻ nhìn rõ những điểm đúng mà khuyến khích để trẻ thực hiện tốt hơn. Quan trọng hơn là không mắc phải những sai lầm nhỏ trong hành động nữa.

Ví dụ: Bé lấy nước mời ông bà. Đây là hành động đúng đắn và thông thường bố mẹ sẽ khen ngợi trẻ. Nhưng lúc đó có thể theo phản xạ trẻ đưa nước bằng 1 tay hay lấy nước quá đầy khiến nước bị sóng ra sàn. Lúc này việc "phân tích cách thực hiện" sẽ giúp bố mẹ nắm rõ từng mấu chốt mà khen chê một cách đúng đắn.

Chính vì vậy, thay vì việc bố mẹ, thầy cô khen trẻ bằng những mẫu câu rất chung chung rằng: Con đã làm thật tốt; hoặc: Hôm nay con đã làm rất tốt, thậm chí là “ Cô ghi nhận sự cố gắng của con”…..mang tới cho trẻ sự hoang mang, và không có tính gợi mở.
Phụ huynh có thể dùng 1 số mẫu câu/kỹ thuật sau để tham khảo việc khen ngợi bé.
- Việc làm hôm nay của con đã được hoàn thành tới mức độ nào? Cảm giác vui sướng/hạnh phúc của Bố/Mẹ; Thầy/ cô khi chứng kiến điều đó?
- Việc làm hôm nay của Con đã tiến bộ như thế nào với hoạt động tương tự ở lần trước đó?
- Thảo luận cùng trẻ: Bằng cách nào Con đã đạt được kết quả tốt đẹp như thế này?
- Con đã vượt qua những khó khăn nào để đạt tới mục tiêu này? Tán dương các kỹ thuật mà con đã sử dụng.
- Thảo luận cùng trẻ: Làm thế nào để có thể phát triển hơn nữa thành tích của Con ở những lần thực hiện sau?
- Trải nghiệm cảm giác của trẻ sau khi hoàn thành xong mục tiêu? Có sự khác biệt với những lần thực hiện trước không?
- Đặt niềm tin ở sự cố gắng của trẻ với những năng lực mà co

Xem thêm

Một số kiến thức, kỹ năng khen ngợi trẻ đúng đắn bố mẹ và thầy cô cần biết

Khen ngợi trẻ là hành động được bố mẹ, thầy cô sử dụng một cách thường xuyên nhằm mục đích khuyến khích, tạo động lực cho trẻ phát triển và phát huy những hành động tốt. Nhưng khen ngợi như thế nào đúng cách thì có lẽ là điều nhiều bố mẹ và thầy cô chưa thực sự nắm rõ. Bài viết này sẽ một lần nữa giúp bố mẹ, thầy cô thấy được tầm quan trọng của việc khen ngợi trẻ cũng như làm thế nào để khen đúng cách, có hiệu quả?

1. Lý thuyết phát triển đạo đức

Theo một số nghiên cứu, hành động "khen ngợi trẻ" được giải thích và định hướng dựa trên lý thuyết phát triển đạo đức. Lý thuyết này cho rằng lập luận luân lý, hoặc cách mà các cá nhân suy nghĩ về các tình huống đạo đức, tiến bộ thông qua sự trưởng thành nhận thức, kinh nghiệm xã hội, và sự hòa nhập các giá trị xã hội (Eisenberg và cộng sự, 2006. Kohlberg, 1984). Trong quá trình phát triển, trẻ em và thanh thiếu niên theo thời gian dần dần xác định, tích hợp và tích hợp kiến ​​thức xã hội và đạo đức bên ngoài vào hệ thống giá trị của chính họ và sử dụng các giá trị này để hướng dẫn lý luận và tự điều chỉnh hành vi của họ (Grolnick, Deci, & Ryan , 1997). Trong các lớp tiểu học ban đầu, hành vi của trẻ em được thúc đẩy chủ yếu bằng cách tìm kiếm phần thưởng hoặc sự chú ý và tránh những hậu quả trừng phạt.

2. Tại sao phải khen thưởng và khen ngợi trẻ?

Một số nghiên cứu khoa học đã chỉ ra: Định hướng động lực của trẻ bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi môi trường bên ngoài như loại khen ngợi mà trẻ em trải nghiệm (Cimpian, Arce, Markman, & Dweck, 2007; Kamins & Dweck, 1999; Mueller & Dweck, 1998; White, 1959). Cụ thể, các loại khen ngợi khác nhau và các cách khen ngợi cung cấp thông tin khác nhau về những gì có ý nghĩa trong việc đạt được mục tiêu của trẻ, và do đó dẫn đến các kết quả động lực khác nhau. (ví dụ như Cimpian và cộng sự, 2007). Điều này có thể hiểu đơn giản là mỗi hành động khen ngợi trẻ sẽ tạo ra một kết quả, động lực khác nhau dù là cùng một lời khen.

Chúng ta không thể bác bỏ rằng động cơ làm việc của một cá nhân luôn có sự xuất phát từ 2 phía song song của nguồn động lực: nội tại và ngoại tại. Xuất phát từ Động lực nội tại của bản thân, chúng ta làm việc bởi điều đó xuất phát từ nhu cầu, sở thích, sự tìm kiếm – tò mò cho câu trả lời và cùng với đó chúng ta tìm kiếm sự ghi nhận, ủng hộ, đồng cảm và đánh giá, khen ngợi từ cộng đồng, điểm này sẽ tạo nên động lực ngoại tại.

Đối với trẻ nhỏ, việc xác định được động lực nội tại là điều không hề dễ dàng nếu không muốn nói là khó khăn. Bởi con còn quá nhỏ, nhu cầu của con cũng rất đơn thuần, không đủ lớn để tạo thành động lực. Hay thậm chí, có những lúc động lực nội tại được xuất phát từ ham muốn, ý nghĩ khẳng định bản thân của mình nên thường dẫn đến những hành động chưa thực đúng đắn. Việc khen ngợi trẻ thích hợp chính là một phương án đề bắc cây cầu từ Động lực bên ngoài đi vào vùng Động lực nội tại của Con.

Sẽ thật khó khăn cho sự phát triển nếu một đứa trẻ lớn lên trong mội môi trường hoàn toàn thiếu vắng sự ghi nhận và khen ngợi?

3. Khen thưởng trẻ thế nào là đúng?

Một nghiên cứu của George G. Bear và cộng sự tới từ School of Education, University of Delaware, Newark, Delaware 19716, USA đã chỉ ra rằng 2 điểm sai lầm trong việc khen ngợi trẻ.
Thứ nhatas, những phần thưởng hữu hình có thể gây hại cho động cơ nội tại. Điều này đặc biệt đúng khi các phần thưởng được sử dụng theo cách kiểm soát để tạo ra sự tuân thủ (ví dụ: "Nếu bạn cư xử, bạn sẽ kiếm được một vé")
Thứ hai, những lời khen ngợi không khuyến khích những hành vi làm chủ và khen ngợi một cách chung chung sẽ thúc đẩy những hành vi bất lực (Cimpian et al., 2007; Kamins & Dweck, 1999; Mueller & Dweck, 1998). Tức là sự khen ngợi không tập trung vào quá trình thực hiện hành vi của trẻ, mà tập trung vào kết quả hoạt động hoặc tố chất.

Vì vậy, bố mẹ, thầy cô nên tìm cách để tránh đi những sai lầm đó để tạo nên một "lời khen" hiệu quả.

Xem thêm